Vì sao bọ trĩ nhanh chóng kháng thuốc trừ sâu? Nguyên nhân và giải pháp

Bọ trĩ trưởng thành có kích thước rất nhỏ (chỉ khoảng 1 mm) với cánh mỏng dạng tua lông, khiến chúng khó bị phát hiện bằng mắt thường. Bọ trĩ (tên khoa học: Thrips) là một trong những loài côn trùng gây hại khó kiểm soát nhất hiện nay do khả năng kháng thuốc trừ sâu phát triển rất nhanh. Vậy điều gì giúp côn trùng nhỏ bé này thích nghi và kháng thuốc nhanh đến vậy?

Video Youtube: Tại sao Bọ Trĩ lại cực kỳ nhanh kháng thuốc

Vòng đời ngắn, sinh sản nhanh dẫn đến kháng thuốc

Bọ trĩ có vòng đời rất ngắn, chỉ từ 10–20 ngày tùy điều kiện nhiệt độ, độ ẩm. Điều này có nghĩa là chúng sinh trưởng qua nhiều thế hệ trong một thời gian ngắn, giúp quần thể kịp tiến hóa thích nghi với thuốc. Mỗi con bọ trĩ cái có thể đẻ đến hàng trăm trứng (khoảng 200–300 trứng trong suốt vòng đời) và trứng được đẻ vùi trong mô lá hoặc nụ hoa. Nhờ sinh sản cực nhanh như vậy, số lượng bọ trĩ có thể bùng nổ chỉ sau một vài tuần. Trong một quần thể lớn, xác suất xuất hiện cá thể mang đột biến gen kháng thuốc là rất cao. Những cá thể may mắn sở hữu gene kháng sẽ sống sót sau lần phun thuốc và tiếp tục sinh sản, truyền lại đặc tính kháng thuốc cho thế hệ sau. Đây chính là quá trình chọn lọc tự nhiên xảy ra dưới áp lực thuốc hóa học: chỉ những cá thể kháng thuốc sống sót sẽ ngày càng chiếm ưu thế trong quần thể.

Tập tính ẩn náu giúp bọ trĩ “né” thuốc trừ sâu

Bọ trĩ có nhiều tập tính sinh học giúp chúng tránh được tác động của thuốc trừ sâu. Trước hết, trứng của chúng được đẻ sâu bên trong mô thực vật (gân lá, nụ hoa) nên thuốc xịt rất khó tiếp cận và tiêu diệt được trứng. Kế đó, ấu trùng bọ trĩ thường trú ẩn ở những vị trí khuất như nụ hoa còn khép, lá non, kẽ chồi – những nơi có ẩm độ cao và ít ánh sáng, hạn chế tối đa lượng thuốc tiếp xúc. Đến cuối vòng đời, bọ trĩ rơi xuống đất để hóa nhộng hoặc ẩn dưới mặt lá sát đất. Do đó, các đợt phun thuốc chỉ trên bề mặt tán lá hầu như không ảnh hưởng đến những cá thể đang ở giai đoạn nhộng dưới đất. Ngoài ra, bọ trĩ trưởng thành lẫn ấu trùng đều có kích thước rất nhỏ (chỉ khoảng 1mm), khiến việc quan sát và phun thuốc trúng toàn bộ cơ thể chúng càng thêm khó khăn. Những đặc điểm này giúp một phần lớn quần thể bọ trĩ “trốn thoát” mỗi khi phun thuốc, làm giảm hiệu lực kiểm soát dịch hại của thuốc trừ sâu.

Cơ chế sinh hóa và di truyền tạo nên kháng thuốc

Khả năng kháng thuốc ở bọ trĩ không chỉ đến từ vòng đời hay tập tính, mà còn do các cơ chế sinh hóa và di truyền bên trong cơ thể chúng. Nhiều nghiên cứu ghi nhận một số cá thể bọ trĩ có khả năng sản sinh enzyme giải độc (detoxification enzymes) số lượng cao, giúp phân giải hoặc vô hiệu hóa hoạt chất trước khi thuốc kịp tác động lên hệ thần kinh của chúng. Các enzyme phổ biến nhất liên quan đến kháng thuốc gồm họ cytochrome P450 (monooxygenase) và esterase, vốn có thể chuyển hóa thuốc trừ sâu thành dạng ít độc hơn. Song song đó, bọ trĩ còn có thể xuất hiện những đột biến điểm trên chính các thụ thể hoặc kênh ion – là mục tiêu tác động của thuốc trừ sâu. Chẳng hạn, đột biến ở kênh ion natri (liên quan đến cơ chế knockdown resistance kháng với thuốc pyrethroid) hoặc biến đổi ở acetylcholinesterase (đích tác động của thuốc nhóm lân hữu cơ và carbamate) sẽ khiến thuốc không còn gắn kết hiệu quả vào hệ thần kinh côn trùng. Như vậy, bọ trĩ có thể cùng lúc sở hữu đa cơ chế kháng thuốc khác nhau, làm cho việc tiêu diệt chúng bằng hóa chất càng trở nên phức tạp.

Sai lầm trong sử dụng thuốc trừ sâu thúc đẩy kháng thuốc

Bên cạnh những đặc tính “trời sinh” của bọ trĩ, chính con người cũng góp phần đẩy nhanh quá trình kháng thuốc của chúng. Việc sử dụng thuốc trừ sâu không đúng kỹ thuật tạo áp lực chọn lọc lớn, giúp bọ trĩ tích lũy khả năng kháng. Những sai lầm phổ biến có thể kể đến:

Phun lặp đi lặp lại một loại hoạt chất duy nhất: Sử dụng mãi một loại thuốc sẽ tạo điều kiện cho bọ trĩ dần thích nghi với hoạt chất đó.
Không luân phiên các nhóm thuốc (nhóm IRAC): Nếu không thay đổi cơ chế tác động, quần thể côn trùng dễ hình thành sức đề kháng đồng loạt với nhóm thuốc đang dùng.
Pha liều thấp hơn khuyến cáo hoặc phun không đủ lượng: Việc giảm liều hoặc ngưng phun sớm khi sâu hại tạm lắng sẽ khiến một số cá thể bọ trĩ sống sót. Những cá thể này thường là những con có khả năng kháng cao, và chúng sẽ tiếp tục sinh sản, làm tăng tỷ lệ kháng thuốc trong quần thể.
Lạm dụng thuốc phổ tác dụng rộng: Sử dụng bừa bãi thuốc trừ sâu phổ rộng có thể tiêu diệt luôn các loài thiên địch tự nhiên của bọ trĩ. Hậu quả là bọ trĩ mất đi đối thủ kiểm soát trong hệ sinh thái, quần thể của chúng sẽ bùng phát mạnh hơn sau phun thuốc.

Những cách làm trên khiến các cá thể bọ trĩ kháng thuốc có cơ hội sống sót cao hơn so với cá thể thường, tích lũy dần thành quần thể kháng thuốc. Về lâu dài, hiệu quả phòng trừ bọ trĩ của nhiều loại thuốc sẽ giảm sút, gây thiệt hại nặng nề cho người trồng.

Giải pháp hạn chế kháng thuốc ở bọ trĩ

Để đối phó với bọ trĩ kháng thuốc, bà con nông dân và kỹ sư nông nghiệp nên áp dụng chiến lược quản lý dịch hại tổng hợp (IPM), kết hợp nhiều biện pháp một cách đồng bộ. Trước hết, cần luân phiên các loại thuốc có hoạt chất và cơ chế tác động khác nhau trong quá trình phòng trừ bọ trĩ. Tránh phun một loại thuốc duy nhất liên tục nhiều lần; thay vào đó hãy xoay vòng các thuốc thuộc nhóm IRAC khác nhau để giảm nguy cơ bọ trĩ tích lũy đề kháng với bất kỳ hoạt chất nào. Luôn tuân thủ liều lượng và thời gian phun theo khuyến cáo của nhà sản xuất; không tự ý giảm liều hay ngưng phun giữa chừng khi chưa kiểm soát triệt để ổ dịch. Bên cạnh biện pháp hóa học, nên tăng cường các biện pháp sinh học và canh tác: bảo vệ và tăng cường các loài thiên địch của bọ trĩ (bọ rùa, nhện bắt mồi, ong ký sinh, v.v.), sử dụng bẫy dính màu để giám sát và bắt bớt bọ trĩ trưởng thành, vệ sinh đồng ruộng sau vụ thu hoạch để loại bỏ tàn dư cây trồng chứa trứng và ấu trùng. Duy trì ẩm độ hợp lý trong vườn (tưới phun mưa khi có thể) cũng là cách làm giảm sự phát triển của bọ trĩ trong điều kiện thời tiết khô nóng. Việc kết hợp linh hoạt nhiều phương pháp giúp giảm tần suất phải dùng thuốc hóa học, từ đó hạn chế được áp lực chọn lọc kháng thuốc trên quần thể bọ trĩ.

Kết luận

Bọ trĩ thực sự là đối tượng sâu hại “nhỏ mà có võ” đối với nhiều loại cây trồng rau màu, hoa cảnh. Khả năng kháng thuốc trừ sâu của chúng đến từ vòng đời ngắn, sinh sản nhanh, tập tính ẩn náu kỹ lưỡng cùng những cơ chế sinh hóa di truyền phức tạp. Tuy nhiên, nếu người trồng hiểu rõ nguyên nhân bọ trĩ kháng thuốc và áp dụng biện pháp phòng trừ phù hợp, chúng ta hoàn toàn có thể kiểm soát được loài dịch hại này. Bằng việc sử dụng thuốc đúng cách kết hợp với các phương pháp canh tác và sinh học, nông dân, kỹ sư nông nghiệp và người trồng rau hoa có thể bảo vệ mùa màng khỏi bọ trĩ một cách hiệu quả và bền vững.